کاخ گلستان نگین کاخ‌های تهران

کاخ گلستان نگین کاخ‌های تهران

کاخ گلستان یکی از آثاری است که به تازگی در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است. این کاخ با تمام زیبایی‌های وصف‌ناپذیرش شاهد حکمرانی سلاطینی بوده که در کمال خودخواهی و با نگاهی از سر کوته‌فکری به مردمی نجیب و صبور حکم رانده‌اند.

اما شاید امروز باید قدردان این حضرات باشیم که برای آسایش دنیای خود بناهای فاخری به‌جا گذاشته‌اند که حاصل هنر والای هنرمندان این ملک و خون دل صدها و صدها رعیت دلسوخته است. کاخ گلستان یکی از یادگارهای تهران در روزگار حکمرانی سلسله پادشاهی قاجاریه است که به واسطه اتفاقات مهمی که در آن رخ داده، از سایر کاخ‌های سلطنتی که در شهر تهران قرار دارد شناخته شده‌تر و نام آشناتر است.

ناصر نجمی در کتاب «طهران در عهد ناصری» می‌نویسد که وجه تسمیه کاخ گلستان به دلیل قرار گرفتن و محصور‌شدن آن در باغ یا گلستانی بوده که پیرامون آن باغچه‌هایی قرار داشته و خیابان‌های دراز و مشجری که در کنار آنها درختان چنار و سرو سر به آسمان کشیده بودند.

 قدمت این کاخ به زمان سلطنت شاه طهماسب اول صفوی بازمی‌گردد و از چند کاخ و عمارت جداگانه تشکیل شده که مهم‌ترین آنها در زمان قاجاریه ساخته شده و به عنوان محل سکونت شاهان قاجار مورد استفاده بوده است.

کاخ گلستان مسکن پادشاهانی چون آغا محمد‌خان قاجار، فتحعلیشاه قاجار، ناصرالدین‌شاه قاجار و مظفرالدین شاه قاجار بوده و دیگر پادشاهان قاجار و پهلوی بیشتر اوقات در سایر کاخ‌های واقع در تهران اقامت داشته‌اند.

این کاخ را با وجود کاخ‌های متعدد در آن می‌توان به دو بخش اندرونی و بیرونی تقسیم کرد که البته اکنون فقط بخش بیرونی آن باقی مانده؛ چراکه به واسطه تنفری که رضا‌شاه پهلوی از پادشاهان قاجار داشت، به بهانه از بین‌بردن مکانی که شاهان قاجار در آن به شهوترانی می‌پرداختند آنجا را خراب کرد و وزارت دارایی به جای آن ساخته شد.
 
بخش اندرونی کاخ گلستان
بخش اندرونی کاخ گلستان مکان زندگی همسران صیغه‌ای و دائم پادشاهان قاجار بوده که برخی مواقع تعداد همسران یک پادشاه به بیش از 400 نفر می‌رسید. بخش اندرونی کاخ گلستان شامل حرمخانه و خوابگاه ناصری بوده که اکنون وزارت دارایی به جای آن قرار دارد.

ناصرالدین شاه قاجار در سال 1301 هجری قمری در سفر مشهد، به ابراهیم‌خان امین‌السلطان دستور داد تا عمارت قدیم اندرونی را خراب کرده و تا زمان بازگشت وی عمارتی بزرگ و نو بنا سازد و حسب‌الامر، متعاقبا در اندک مدتی طرح اندرونی توسط معماران زبده دربار کشیده و اجرا شد.

 ایوان تخت مرمر
ایوان تخت مرمر از بناهای مربوط به دوران سلطنت آغا محمدخان قاجار بوده و مراسم تاجگذاری وی نیز در این مکان برگزار شده است. گفته می‌شود عمر بعضی قسمت‌های تخت مرمر که از بناهای دوره زندیه است از سایر قسمت‌های کاخ گلستان قدیمی‌تر است.

ایوان تخت مرمر محل جلوس فتحعلیشاه قاجار بوده و بیشتر فرمان‌های خویش را نیز از این مکان صادر کرده است. او سال 1221 هجری قمری به سنگ‌تراشان معروف اصفهان دستور می‌دهد از سنگ مرمر زرد یزد تختی  بسازند که همیشه وسط ایوان باقی بماند. این تخت از 65 قطعه مرمر بزرگ و کوچک تشکیل شده و توسط میرزا بابای شیرازی نقاشباشی طراحی شده و استاد محمد ابراهیم اصفهانی، سرپرستی حجاری آن را به عهده داشته است.

 حوضخانه
عمارت حوضخانه در طبقه همکف تالار عاج قرار دارد و از بناهای دوره ناصرالدین شاه قاجار محسوب می‌شود و به اتاق تابستانی شهرت داشته که آب قنات شاهی پس از ورود به داخل آبنمای آن به حوض‌های حیاط کاخ گلستان می‌رسیده است.

  تالار عاج یا سفره‌خانه
این تالار آخرین‌بار در زمان ناصرالدین شاه شاهد تغییرات ظاهری شد و به محل نگهداری هدایای پادشاهان خارجی اختصاص پیدا کرد و بعدها در دوازدهمین سال سلطنت رضاشاه پهلوی محل ضیافت مهمانان خارجی شد. یک نقاشی آبرنگ که توسط محمودخان ملک‌الشعرا کشیده شده در کاخ گلستان وجود دارد که نمای خارجی تالار عاج یا سفره‌خانه را قبل از بازسازی نشان می‌دهد.

 تالار سلام
این تالار در ضلع شمالی کاخ گلستان قرار دارد و به طور مستقیم زیر نظر ناصرالدین شاه قاجار بنا شده است. وی پس از نخستین سفر خود به اروپا که در سال 1290 هجری صورت گرفت، با دیدن موزه‌ها و گالری‌های بزرگ در کشورهای غربی تصمیم گرفت موزه‌ای شبیه موزه‌های اروپا در ارگ شاهی بنا کند. به همین دلیل نیز عمارت خروجی ارگ را خراب کرد و در سمت شمال غربی و در جوار تالار عاج، بناهایی ساخت که کاخ گلستان جدید نام گرفت که تالار آیینه، سرسرا و اتاق موزه از جمله این بناها هستند و توسط حاج ابوالحسن معمارباشی مشهور به صنیع‌الملک ساخته شده‌اند.

این تالار در زمان سلطنت پهلوی به منظور تشریفات رسمی مورد استفاده قرار داشته و تاجگذاری محمدرضا شاه نیز در این مکان برگزار شده است.

تالار آیینه
تالار آیینه جایگاهی وسیع و چهارگوش است که سقف و دیوارهای آن آیینه و بلورکاری شده و شهرت عمده آن علاوه بر تزئینات آن، بیشتر به دلیل نقاشی معروف کمال‌الملک غفاری است که سال 1309 هجری قمری از این تالار ترسیم کرده و اکنون نیز در کاخ گلستان در معرض نمایش قرار دارد.

همچنین تخت طاووس که به وسیله نادرشاه افشار به ایران آورده شده بوده نیز در این تالار قرار داشته که پوشش خارجی آن از طلا بوده و سنگ‌های قیمتی زیادی روی آن کار شده بوده که برخی از زمردهای آن حجم فوق‌العاده زیادی داشته‌اند. در بالای پشتی این تخت، خورشیدی از برلیان و در کنار آن نیز دو طاووس از برلیان خودنمایی می‌کرده و بعدها به موزه جواهرات انتقال پیدا می‌کند.
 
شمس‌العماره
این بنا پس از نخستین سفر ناصرالدین شاه قاجار به فرنگ، با معماری ایرانی و اسلوب فرنگی با محاسبه زیرزمین آن در هفت طبقه ساخته شده و نام دیگر آن نیز عمارت خورشید است. ساخت این بنا سال 1282 هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه قاجار آغاز شده و طراحی آن به همت دوستعلی‌خان معیرالممالک صورت گرفته و معمار آن نیز استاد علی محمد کاشی بوده که سال 1284 هجری قمری به پایان رسیده است.

 خلوت کریم‌خانی
خلوت کریم‌خانی یا جلوخان سال 1173 هجری قمری احداث شده است. در گوشه شمال غربی محوطه کاخ گلستان و دیوار به دیوار تالار سلام، به صورت یک ایوان سه‌دهنه سرپوشیده وجود دارد و همان‌گونه که از نام آن مشخص است مربوط به دوران سلطنت کریم‌خان زند می‌شود.

 این بنا بخشی از اندرون خانه کریم‌خان زند به شمار می‌رفته و در وسط آن نیز حوضی کوچک وجود داشته که آب قنات شاهی از آبنمای آن بیرون می‌آمده و در باغ جاری می‌شده است.

در این محل نیز یک تخت مرمر قرار دارد که بسیار کوچک‌تر و ساده‌تر از تخت مرمر اصلی است. خلوت کریم‌خانی یا جلوخان، راه عبور از اندرون و باغ گلستان به دیوانخانه و تالار تخت مرمر بوده، ولی در زمان ناصرالدین شاه که بنای جدید تالار سلام ساخته می‌شود، قسمت اعظم آن تخریب شده و به سبب تغییر وضع ساختمان‌ها، این معبر مسدود می‌شود.

این مکان بخشی از کاخ گلستان است که ناصرالدین شاه علاقه زیادی به آن داشته و اغلب اوقات در آنجا خلوت می‌کرده و به قلیان کشیدن می‌پرداخته است.
 
موزه مخصوص
این عمارت در ضلع شمالی کاخ گلستان و در طبقه زیرین تالار سلام قرار دارد که در حقیقت بخشی از زیرزمین نخستین موزه ایران محسوب می‌شود که توسط محمد ابراهیم‌خان معمار باشی ساخته شده است. این مکان از زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار تا پایان این سلسله به نگهداری و انبار چینی‌آلات و نقره‌هایی اختصاص داشت که سلاطین کشورهای اروپایی به ایشان هدیه داده بودند.

این مکان در زمان محمدرضا شاه پهلوی به موزه مخصوص تبدیل شد و کلیه هدایای پادشاهان اروپایی به این محل انتقال پیدا کرد. از دیگر اشیای قیمتی که در این موزه وجود دارد می‌توان به زره شاه اسماعیل صفوی، تیر و کمان نادرشاه افشار، ساعدبند و مهر فتحعلیشاه قاجار، تاج آغامحمد‌خان قاجار و... اشاره کرد.
 
نگارخانه
نگارخانه در ضلع شمالی کاخ گلستان و بین خلوت کریم‌خانی و موزه مخصوص واقع شده و محل به نمایش گذاشته‌شدن گنجینه نفیس تابلوهای نقاشی هنرمندان دوره قاجار است که در آن سیر تحول نقاشی ایران و آثار هنرمندان مشهور این دوره تاریخی دیده می‌شود.
 
منبع:tebyan.net